چگونه معلم و در آموزش و پرورش استخدام شویم؟
مقدمه:
شغل معلمی یکی از پایه‌ای‌ترین و ارزشمندترین مشاغل هر جامعه است که نقش مهمی در تربیت نسل آینده دارد. بسیاری از افراد علاقمند به تدریس و کار با دانش‌آموزان، این سوال اساسی را می‌پرسند: «چگونه می‌توان معلم شد و یا در آموزش و پرورش استخدام شد؟». برای ورود به حرفه معلمی در نظام آموزش و پرورش ایران، مسیرهای مختلفی وجود دارد. برخی از این مسیرها رسمی و مستقیم هستند و منجر به استخدام دولتی در وزارت آموزش و پرورش می‌شوند؛ در کنار آن‌ها روش‌های غیررسمی نیز برای معلم شدن وجود دارد که هر کدام مزایا و معایب خود را دارند. در این مقاله جامع، با رویکردی نیازمحور و به زبان ساده اما دقیق، تمامی راه‌های معلم شدن را بررسی می‌کنیم. تمرکز اصلی بر دو مسیر استخدام رسمی معلم (ورود از طریق دانشگاه‌های تربیت معلم و شرکت در آزمون استخدامی آموزش و پرورش، موسوم به ماده ۲۸) خواهد بود. همچنین روش‌های دیگری مانند حق‌التدریس، خرید خدمات آموزشی و تدریس در مدارس غیردولتی را نیز به طور کامل پوشش می‌دهیم.
مسیرهای رسمی معلم شدن در آموزش و پرورش
برای استخدام رسمی به عنوان معلم در وزارت آموزش و پرورش جمهوری اسلامی ایران، دو مسیر اصلی وجود دارد. این مسیرها تضمین‌کننده ورود شما به کادر رسمی آموزشی هستند و دولت هر ساله بخش قابل توجهی از نیروی معلمان مورد نیاز خود را از این طرق تامین می‌کند. در ادامه این دو مسیر رسمی را گام‌به‌گام بررسی می‌کنیم:
مسیر اول: قبولی در دانشگاه فرهنگیان و دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی (از طریق کنکور سراسری)
یکی از متداول‌ترین و مطمئن‌ترین راه‌ها برای معلم شدن، ادامه تحصیل در دانشگاه‌های تربیت معلم است. در ایران دو دانشگاه تخصصی برای تربیت معلمان وجود دارد: دانشگاه فرهنگیان و دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی. داوطلبان با شرکت در کنکور سراسری (آزمون ورودی دانشگاه‌ها) و کسب رتبه علمی لازم، می‌توانند در رشته‌های مخصوص تربیت معلم این دو دانشگاه پذیرفته شوند. دانشگاه فرهنگیان دارای ده‌ها پردیس و مرکز آموزشی در سراسر کشور است (بیش از ۶۰ مرکز در استان‌های مختلف) و در رشته‌های متنوع مورد نیاز آموزش و پرورش دانشجو می‌پذیرد. همچنین دانشگاه شهید رجایی که در تهران مستقر است، بیشتر بر تربیت دبیر برای دروس فنی‌وحرفه‌ای و کاردانش تمرکز دارد.
شرایط پذیرش: برای ورود به دانشگاه‌های فرهنگیان و شهید رجایی شرایطی در نظر گرفته شده که داوطلبان باید حائز آن‌ها باشند:
مدرک تحصیلی و کنکور: داشتن مدرک دیپلم متوسطه و شرکت در کنکور سراسری همان سال. داوطلب باید در انتخاب‌رشته کنکور، رشته‌های مربوط به دانشگاه فرهنگیان یا تربیت دبیر را انتخاب کند و رتبه مناسبی کسب نماید.
حداقل سن و حداکثر سن: این مسیر عمدتا مخصوص فارغ‌التحصیلان تازه‌دیپلم است، لذا شرط سنی مهم است. بر اساس مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی، حداکثر سن ورود به دانشگاه فرهنگیان معمولا تا ۲۴ سال است
این محدودیت سنی به دلیل ماهیت دوره چهارساله تربیت معلم و ضرورت جوان بودن داوطلبان وضع شده است.
مصاحبه و گزینش: قبولی در کنکور به معنای پذیرش قطعی نیست؛ داوطلبان چندبرابر ظرفیت که رتبه لازم را کسب کرده‌اند، به مرحله مصاحبه و معاینات دعوت می‌شوند. در این مرحله، صلاحیت‌های عمومی و تخصصی داوطلب بررسی می‌شود. معاینه پزشکی (برای اطمینان از سلامت جسمی و روانی)، سنجش توانایی تکلم و روان‌بودن بیان، بررسی ویژگی‌های ظاهری متناسب با شغل معلمی (قد، وزن و آراستگی)، و مصاحبه عقیدتی و شخصیت‌شناسی انجام می‌گیرد. هدف این مراحل، اطمینان از داشتن شرایط لازم روحی، اخلاقی و مهارتی برای حرفه حساس معلمی است. فقط داوطلبانی که در این مصاحبه‌ها و مراحل گزینش موفق شوند، به عنوان دانشجو- معلم پذیرفته خواهند شد.
تعهد خدمت: پذیرفته‌شدگان نهایی، در بدو ورود به دانشگاه فرهنگیان یا رجایی باید تعهد دهند که پس از فارغ‌التحصیلی به مدت معینی (معمولا دو برابر مدت تحصیل یا حدود ۸ سال) در آموزش و پرورش خدمت کنند. این تعهد به صورت سند محضری اخذ می‌شود و در صورت عدم انجام آن (مثلا انصراف از خدمت پس از دانش‌آموختگی)، فرد ملزم به بازپرداخت هزینه‌ها خواهد بود.
طول دوره و مزایای تحصیل در دانشگاه تربیت معلم: دوره کارشناسی در دانشگاه فرهنگیان/رجایی ۴ ساله است. دانشجو- معلمان در این مدت علاوه بر دروس دانشگاهی رشته خود، واحدهای درسی تربیتی و مهارت‌های معلمی را نیز می‌گذرانند. یکی از مزایای مهم این مسیر، برخورداری از مزایای استخدامی در حین تحصیل است؛ دانشجو در دوران تحصیل بورسیه وزارت آموزش و پرورش محسوب شده و معمولا حقوق یا کمک‌هزینه‌ای ماهانه دریافت می‌کند (حدودا معادل درصدی از حقوق یک معلم رسمی). همچنین این دوران جزو سوابق خدمتی فرد حساب می‌شود. دانشجویان از همان ابتدا به عنوان دانشجو- معلم شناخته می‌شوند و پس از فراغت از تحصیل، استخدام رسمی آموزش و پرورش خواهند شد. فارغ‌التحصیلان دانشگاه فرهنگیان و رجایی معمولا نیازی به شرکت در آزمون استخدامی جداگانه‌ای ندارند؛ بلکه بر اساس تعهدی که دارند، مستقیما در آموزش و پرورش جذب می‌شوند. پس از دریافت حکم کارگزینی، ابتدا دوره‌ای به صورت «رسمی آزمایشی» به مدت دو سال طی می‌شود و سپس استخدام به رسمی قطعی تبدیل خواهد شد (مشابه سایر استخدام‌های دولتی).
نکته: ظرفیت پذیرش دانشگاه‌های فرهنگیان و تربیت دبیر شهید رجایی در هر سال محدود است و رقابت زیادی در کنکور برای قبولی در این دانشگاه‌ها وجود دارد. با این حال، به دلیل تضمین شغل بعد از تحصیل و مزایای ذکرشده، این مسیر مورد استقبال بسیاری از علاقمندان به معلمی قرار می‌گیرد. به عنوان نمونه، طبق اعلام وزیر آموزش و پرورش در سال ۱۴۰۴، حدود ۳۲ هزار نفر از معلمان مورد نیاز کشور از طریق دانشگاه‌های فرهنگیان و رجایی تامین می‌شوند که نشان‌دهنده سهم قابل توجه این مسیر در تربیت نیروی آموزش و پرورش است.
با کلیک روی صفحه کنکور دانشگاه فرهنگیان به صفحه ویژه این آزمون هدایت می‌شوید.
مسیر دوم: شرکت در آزمون استخدامی آموزش و پرورش (ماده ۲۸)
دومین مسیر رسمی برای معلم شدن، شرکت در آزمون‌های استخدامی وزارت آموزش و پرورش است. این مسیر برای افرادی مناسب است که در دوران دانشگاه، از طریق فرهنگیان وارد نشده‌اند اما بعدها با داشتن مدرک تحصیلی (لیسانس یا بالاتر) قصد دارند به حرفه معلمی وارد شوند. به این روش اصطلاحا «ماده ۲۸» نیز گفته می‌شود، زیرا مطابق ماده ۲۸ اساسنامه دانشگاه فرهنگیان وزارت آموزش و پرورش می‌تواند فارغ‌التحصیلان سایر دانشگاه‌ها را از طریق برگزاری آزمون و گذراندن دوره‌های آموزشی لازم، به عنوان معلم جذب کند. شرایط ثبت‌نام در آزمون استخدامی: این آزمون معمولا سالانه (یا برحسب نیاز وزارتخانه) برگزار می‌شود و شرایط عمومی و اختصاصی خاصی دارد:
مدرک تحصیلی: حداقل مدرک کارشناسی (لیسانس) برای ثبت‌نام الزامی است. دارندگان مدارک بالاتر (کارشناسی ارشد و دکتری) نیز می‌توانند شرکت کنند. مدرک تحصیلی داوطلب باید متناسب با رشته تدریس مورد نظر باشد؛ به عنوان مثال برای دبیری ریاضی داشتن لیسانس ریاضی یا رشته‌های نزدیک به آن ضروری است. رشته‌های مجاز برای هر عنوان شغلی (آموزگار ابتدایی، دبیر زبان انگلیسی، هنرآموز کامپیوتر و...) در دفترچه آزمون ذکر می‌شود.
شرط سن: داشتن حداقل ۲۰ سال سن و حداکثر سنی که معمولا برای دارندگان مدرک لیسانس و فوق‌لیسانس ۴۰ سال تمام تعیین شده است. برای مدرک دکتری این سقف می‌تواند تا ۴۵ سال افزایش یابد. (در برخی سال‌ها جزئیات سنی ممکن است تفاوت کند؛ مثلا گاهی برای مقاطع پایین‌تر یا رشته‌های خاص استثناهایی قائل می‌شوند. همچنین مشمولان سهمیه‌های ایثارگران یا سابقه حق‌التدریس ممکن است چند سال کسر سن دریافت کنند.) ملاک محاسبه سن، معمولا اولین روز ثبت‌نام آزمون اعلام می‌شود.
سایر شرایط عمومی: داشتن تابعیت ایران، اعتقاد به دین اسلام یا یکی از ادیان رسمی مصرح در قانون اساسی، التزام به قانون اساسی، عدم سوءپیشینه کیفری موثر، عدم اعتیاد به مواد مخدر، کارت پایان خدمت یا معافیت قانونی برای آقایان، برخورداری از سلامت جسمانی و روانی متناسب با شغل معلمی و توانایی انجام وظایف آن. این شرایط عمومی در تمام آزمون‌های استخدامی دولتی تقریبا یکسان است.
سهمیه‌ها: مشمولان سهمیه ایثارگران (مانند فرزندان شهدا، جانبازان و...) یا معلولین طبق ضوابط از سهمیه استخدامی برخوردارند که در دفترچه آزمون توضیح داده می‌شود. استفاده از سهمیه‌ها مستلزم ارائه مدارک معتبر مربوطه در زمان ثبت‌نام یا مصاحبه است.
مراحل آزمون استخدامی آموزش و پرورش:
پس از ثبت‌نام اینترنتی و شرکت در آزمون، مسیر پیش‌رو به طور خلاصه شامل موارد زیر است:
- آزمون کتبی (مرحله غربالگری علمی): این آزمون به صورت تستی برگزار می‌شود و شامل دو بخش عمده است:
- آزمون عمومی: سوالاتی در زمینه‌های اطلاعات عمومی، معارف اسلامی، زبان و ادبیات فارسی، هوش و توانمندی‌های ذهنی، مهارت‌های کامپیوتر و فن‌آوری اطلاعات، زبان انگلیسی عمومی و ... (مطابق موارد اعلام‌شده در دفترچه). این بخش برای همه داوطلبان مشترک است.
- آزمون تخصصی: سوالات تخصصی مرتبط با رشته شغلی مورد درخواست داوطلب. به عنوان مثال برای آموزگار ابتدایی، سوالاتی از مفاهیم دروس مقطع ابتدایی و روانشناسی تربیتی؛ برای دبیر فیزیک، سوالاتی در زمینه فیزیک و روش تدریس آن؛ برای هنرآموز کامپیوتر، سوالاتی از فناوری اطلاعات و علوم کامپیوتر و ... مطرح می‌شود.
داوطلبان باید به حدنصاب نمره علمی در هر دو بخش دست پیدا کنند. معمولا هر سال یک چندبرابر ظرفیت (مثلا ۳ برابر ظرفیت مورد نیاز) از میان بالاترین نمرات آزمون کتبی به مرحله بعد راه می‌یابند.
- اعلام نتایج اولیه و چندبرابر ظرفیت: سازمان سنجش یا مرکز مجری آزمون، اسامی داوطلبان پذیرفته‌شده در آزمون کتبی را اعلام می‌کند. این افراد که قبلا انتخاب رشته محل‌های تدریس مورد نظرشان را نیز ثبت کرده‌اند، به تعداد چند برابر ظرفیت مورد نیاز آموزش و پرورش معرفی می‌شوند.
- مصاحبه تخصصی و گزینش: مرحله بعدی برای قبول‌شدگان اولیه، مصاحبه علمی-عملی و گزینش عقیدتی است. در این مرحله مشابه مسیر دانشگاه فرهنگیان، صلاحیت‌های عمومی فرد بررسی می‌شود. سوالاتی پیرامون انگیزه فرد از معلمی، دانش روانشناسی تربیتی، روش‌های تدریس، همچنین عقاید و نگرش‌های اجتماعی و مذهبی مطرح می‌شود. گاه از داوطلب خواسته می‌شود یک تدریس کوتاه (دقایقی) را شبیه‌سازی کند تا مهارت بیان و تدریس او سنجیده شود. همچنین سوابق تحصیلی و پژوهشی فرد ممکن است ارزیابی گردد. در کنار مصاحبه، معاینه پزشکی و آزمایشات لازم (مانند آزمایش عدم اعتیاد) نیز انجام می‌شود تا شرایط سلامتی داوطلب احراز گردد.
- تایید نهایی و دوره آموزشی بدو خدمت: افرادی که مراحل مصاحبه و گزینش را با موفقیت طی کنند در لیست قبولی نهایی قرار می‌گیرند. این افراد هنوز معلم رسمی نشده‌اند بلکه عنوان مهارت‌آموز ماده ۲۸ یا دانشجومعلم ماده ۲۸ به خود می‌گیرند. آن‌ها باید پیش از شروع به تدریس رسمی، دوره‌ی یک‌ساله آموزش مهارت‌های معلمی را بگذرانند. این دوره معمولا تحت نظارت دانشگاه فرهنگیان برگزار می‌شود و شامل کلاس‌های تربیتی، روش تدریس، مدیریت کلاس، روانشناسی کودک و نوجوان و کارورزی آموزشی در مدارس است. گذراندن موفقیت‌آمیز این دوره و قبولی در ارزیابی‌های آن، شرط لازم برای آغاز به کار رسمی معلمی است.
- استخدام پیمانی و سپس رسمی: پس از اتمام دوره مهارت‌آموزی، افراد به عنوان معلم پیمانی وارد مدارس می‌شوند و تدریس خود را آغاز می‌کنند. در این مرحله حکم استخدام پیمانی (موقت چندساله) برای آن‌ها صادر می‌شود. پس از طی حدود دو سال سابقه و ارزیابی عملکرد، استخدام پیمانی می‌تواند به استخدام رسمی (آزمایشی و سپس قطعی) تبدیل شود. از این مرحله به بعد، فرد تمامی حقوق و مزایای یک معلم رسمی آموزش و پرورش را داراست.
نکات مهم درباره آزمون استخدامی:
- این آزمون بسته به نیاز آموزش و پرورش ممکن است هر سال یا چند سال یک‌بار برگزار شود. اطلاعیه آزمون معمولا توسط سازمان سنجش آموزش کشور یا مرکز آزمون‌های جهاد دانشگاهی منتشر می‌شود و جزئیات ثبت‌نام، منابع مطالعاتی و رشته‌های مورد نیاز در دفترچه راهنمای آزمون ذکر می‌گردد. متقاضیان باید اخبار مربوطه را پیگیری کنند.
- قبولی در آزمون استخدامی رقابتی است. برای برخی رشته‌ها (مثلا آموزگار ابتدایی یا دبیر علوم پایه) به دلیل تعداد بالای داوطلبان، رقابت شدیدتر است. بنابراین آمادگی قبلی و مطالعه منابع مناسب اهمیت زیادی دارد.
- افرادی که دارای سوابق تدریس غیردولتی، حق‌التدریس یا خرید خدمات هستند، در برخی دوره‌های استخدامی از امتیازاتی برخوردار می‌شوند (مانند کسر شرط سنی یا اختصاص درصدی از ظرفیت به آن‌ها). هرچند قانون ثابتی در این زمینه هنوز وجود ندارد، اما معمولا تجربه تدریس می‌تواند در مصاحبه به عنوان نقطه قوت لحاظ شود.
- پس از شروع به کار به عنوان معلم پیمانی، شرکت در دوره‌های ضمن خدمت، کسب رتبه‌های حرفه‌ای (طبق نظام رتبه‌بندی معلمان) و به‌روز نگه داشتن دانش تخصصی از عوامل پیشرفت شغلی محسوب می‌شود.
با کلیک روی صفحه استخدام آموزش و پرورش به صفحه ویژه این آزمون هدایت می‌شوید.
روش‌های دیگر (غیررسمی) برای معلم شدن
علاوه بر دو مسیر رسمی فوق که منجر به استخدام دولتی در وزارت آموزش و پرورش می‌شود، راه‌های دیگری نیز برای ورود به حرفه تدریس وجود دارد. این مسیرها «استخدام غیررسمی» تلقی می‌شوند زیرا لزوما به استخدام پایدار دولتی منجر نمی‌شوند، اما می‌توانند تجربه تدریس را برای فرد فراهم کنند و در برخی موارد پل ورود به استخدام رسمی در آینده باشند. مهم‌ترین روش‌های غیررسمی معلم شدن عبارت‌اند از: معلم حق‌التدریس، معلم خرید خدمات آموزشی، و تدریس در مدارس غیردولتی. در ادامه به تشریح هر یک از این روش‌ها می‌پردازیم.
معلم حق‌التدریس در مدارس دولتی
معلم حق‌التدریس به معلمانی گفته می‌شود که به صورت ساعتی یا پاره‌وقت با آموزش و پرورش همکاری می‌کنند، بدون آن‌که استخدام رسمی شوند. این افراد جهت جبران کمبود معلم در مدارس (عمدتا مدارس دولتی) به‌کار گرفته می‌شوند. فعالیت به صورت حق‌التدریس یکی از رایج‌ترین روش‌ها برای افرادی است که موفق به ورود رسمی نشده‌اند اما همچنان علاقه‌مند به تدریس در مدرسه هستند.
چگونه معلم حق‌التدریس شویم؟ معمولا برای شروع کار حق‌التدریس، فرد باید مستقیما به اداره آموزش و پرورش منطقه یا مدارس موردنظر خود مراجعه کند. وزارت آموزش و پرورش در بازه‌های زمانی خاص (مثلا ابتدای سال تحصیلی) اگر با کمبود دبیر یا آموزگار در دروسی مواجه باشد، از نیروهای حق‌التدریس استفاده می‌کند. مدیران مدارس یا مسئولان اداره آموزش و پرورش، پس از بررسی نیاز رشته‌ای (مثلا نیاز به دبیر ریاضی در یک مدرسه)، و ارزیابی توانمندی‌های داوطلب (مثل مدرک تحصیلی مرتبط، مهارت تدریس، فن بیان و...) ممکن است فرد را به عنوان معلم حق‌التدریس به‌کار گیرند.
مدارک لازم: معمولا شامل کپی مدرک تحصیلی، رزومه یا سوابق تدریس (اگر وجود داشته باشد)، گواهی عدم سوءپیشینه و عدم اعتیاد و مدارک شناسایی است. شرط خاصی مانند آزمون ورودی برای حق‌التدریس معمولا وجود ندارد و گزینش بیشتر به صورت مصاحبه و بررسی مدارک است.
شرایط و پرداخت حقوق: معلمان حق‌التدریس رسما کارمند آموزش و پرورش محسوب نمی‌شوند و قرارداد استخدامی رسمی با آن‌ها منعقد نمی‌شود. آن‌ها به ازای ساعات تدریسی که انجام می‌دهند حقوق دریافت می‌کنند (حق‌التدریس ساعتی). نرخ حق‌التدریس در هر سال توسط وزارتخانه تعیین می‌شود. حقوق معلمان حق‌التدریس به مراتب کمتر از حقوق معلمان رسمی است و معمولا تنها درصدی از مزایای یک معلم رسمی را شامل می‌شود. به طور تقریبی گفته می‌شود این عزیزان از حدود ۸۰ امکانات و مزایای معلمان رسمی برخوردارند. همچنین پرداخت حق‌التدریس‌ها گاهی با تاخیرهای طولانی مواجه می‌شود؛ برای مثال در برخی سال‌ها حقوق ساعتی‌ها با چند ماه تاخیر پرداخت شده که یکی از گلایه‌های همیشگی این معلمان بوده است. از نظر بیمه و بازنشستگی، وضعیت معلمان حق‌التدریس نیز متفاوت است: معمولا ایام تدریس ایشان از نظر بیمه‌ای محاسبه می‌شود اما چون استخدام رسمی نیستند، امنیت شغلی و سابقه استخدامی برایشان در کار نیست مگر اینکه بعدها استخدام شوند.
آینده شغلی و تبدیل وضعیت: بسیاری از معلمان حق‌التدریس امیدوارند که پس از چند سال تدریس، آموزش و پرورش آن‌ها را رسمی کند. در سال‌های گذشته، دولت گهگاه طرح‌هایی برای تبدیل وضعیت معلمان حق‌التدریس اجرا کرده است. برخی از این نیروها توانسته‌اند با شرکت در آزمون‌های داخلی یا استفاده از سهمیه‌ها به استخدام رسمی درآیند. به طور کلی دو راه برای رسمی شدن معلم حق‌التدریس وجود دارد:
- شرکت در آزمون استخدامی آموزش و پرورش مانند سایر داوطلبان (با این مزیت که معمولا سابقه تدریس آن‌ها در مصاحبه و گزینش امتیاز محسوب می‌شود و بعضا محدودیت سنیشان با بخشنامه‌هایی تسهیل می‌شود).
- تصویب قوانین یا بخشنامه‌های خاص از سوی دولت و مجلس که اجازه استخدام مستقیم این نیروها را بدهد. (برای مثال، در مقاطعی با مجوز قانونی، بخشی از معلمان حق‌التدریس بدون آزمون تبدیل به پیمانی شده‌اند).
با این حال، باید توجه داشت که هیچ تضمین قطعی برای استخدام رسمی حق‌التدریس‌ها وجود ندارد و این امر وابسته به سیاست‌های کلان و نیاز وزارتخانه است. بنابراین، اگر این مسیر را انتخاب می‌کنید، همزمان برای مسیرهای رسمی (مثلا شرکت در آزمون استخدامی) نیز برنامه‌ریزی داشته باشید.
معلم خرید خدمات آموزشی
یکی دیگر از روش‌های تامین کمبود نیروی معلم در سال‌های اخیر، استفاده از نیروهای موسوم به خرید خدمات آموزشی است. معلم خرید خدمات به افرادی گفته می‌شود که بدون استخدام رسمی، از طریق قراردادهای موقت و معمولا توسط شرکت‌های طرف قرارداد، در مدارس دولتی به کار گرفته می‌شوند. این روش بیشتر در مناطق محروم و کم‌برخوردار که کمبود معلم شدیدتر است به کار می‌رود. در واقع وزارت آموزش و پرورش با برون‌سپاری، از بخش خصوصی یا نیروهای آزاد برای تدریس در مدرسه‌های دولتی استفاده می‌کند و هزینه‌ها را به آن شرکت یا فرد پرداخت می‌کند (به نوعی پیمانکاری آموزشی).
چگونه وارد طرح خرید خدمات شویم؟ معمولا هر سال تحصیلی بسته به نیاز، آموزش و پرورش برخی استان‌ها (به ویژه استان‌های محروم‌تر) اعلامیه‌هایی منتشر می‌کنند و طی آن از علاقمندان دارای مدرک دانشگاهی دعوت می‌شود برای همکاری در قالب خرید خدمات ثبت‌نام کنند. شرایط این ثبت‌نام‌ها شبیه به استخدام نیست و بیشتر شامل داشتن حداقل مدرک لیسانس در رشته مرتبط، سکونت در منطقه مورد نظر، توانایی تدریس و شرایط عمومی مثل عدم سوءپیشینه و اعتیاد است. پس از ثبت‌نام، معمولا مصاحبه یا آزمون مختصری توسط اداره آموزش و پرورش استان/منطقه انجام می‌شود و افراد برگزیده برای تدریس به مدارس مشخص اعزام می‌شوند. قرارداد آن‌ها ممکن است با یک موسسه یا شرکت خدمات آموزشی منعقد شود که طرف قرارداد آموزش و پرورش است.
حقوق و وضعیت استخدامی: معلمان خرید خدمات نیز مانند حق‌التدریس‌ها استخدام رسمی دولت نیستند و قرارداد سالانه یا ترمی دارند. حقوق این نیروها غالبا پایین‌تر از حق‌التدریس‌های آموزش و پرورش است، چرا که شرکت واسطه نیز سهمی می‌برد. مشکلاتی نظیر پرداخت با تاخیر چند‌ماهه حقوق و نبود بیمه کامل در مورد این نیروها نیز گزارش شده است. به طور کلی، نیروهای خرید خدمات از نظر امنیت شغلی در شرایط نامطمئنی قرار دارند و هر سال باید نگران تمدید قرارداد خود باشند.
تبدیل وضعیت نیروهای خرید خدمات: در سال‌های اخیر، درخواست‌های بسیاری برای تبدیل وضعیت معلمان خرید خدمات به استخدام رسمی مطرح شده است. طبق آمارها، ده‌ها هزار نفر در این دسته در حال تدریس‌اند و خلا نیروی آموزش و پرورش را پر می‌کنند. دولت و مجلس شورای اسلامی طرح‌هایی برای استخدام این افراد دنبال کرده‌اند. از جمله، اجازه یافته‌اند که در آزمون‌های استخدامی آموزش و پرورش شرکت کنند و در صورت قبولی، خارج از ظرفیت عادی به استخدام درآیند. همچنین بحث‌هایی درباره جذب بدون آزمون بخشی از این نیروها از طریق تبدیل وضعیت وجود داشته است. به عنوان مثال، در سال ۱۴۰۴ اعلام شد حدود ۲۴ هزار نیروی خرید خدمات در کشور وجود دارند که تلاش‌هایی برای رسمی کردن تدریجی آن‌ها در حال انجام است. با این وجود، تا رسمی شدن قطعی، این معلمان همچنان در شمار معلمان غیررسمی قرار می‌گیرند.
مقایسه حق‌التدریس و خرید خدمات: دو روش حق‌التدریس و خرید خدمات در نگاه اول مشابه‌اند، اما تفاوت‌های مهمی دارند:
- حق‌التدریس‌ها معمولا مستقیما با آموزش و پرورش (مدرسه یا اداره) در ارتباط هستند و حق‌الزحمه‌شان را مستقیم از دولت می‌گیرند؛ اما خرید خدمتی‌ها طرف قراردادشان شرکت خصوصی واسطه است.
- حق‌التدریس‌ها عمدتا در همان منطقه خود فرد و اغلب برای پوشش موقت کمبود نیرو (مثلا کلاس‌های خالی) به‌کار می‌روند؛ ولی خرید خدمات بیشتر به صورت طرح گسترده در مناطقی خاص (معمولا کم‌برخوردار) اجرا می‌شود.
- فرآیند جذب حق‌التدریس غیررسمی‌تر و مبتنی بر نیازهای فوری مدارس است، در حالی که جذب خرید خدمات ساختاریافته‌تر و طی فراخوان انجام می‌شود.
- هر دو گروه امنیت شغلی پایین و درآمد کمتر نسبت به استخدام رسمی دارند، و هر دو امیدوار به تبدیل وضعیت در آینده هستند.
تدریس در مدارس غیردولتی (غیرانتفاعی)
مسیر مهم دیگر برای معلم شدن، تدریس در مدارس غیردولتی است. مدارس غیرانتفاعی (یا اصطلاحا مدارس خصوصی) بخش قابل توجهی از نظام آموزشی کشور را تشکیل می‌دهند. این مدارس توسط بخش خصوصی اداره می‌شوند اما تحت نظارت آموزش و پرورش هستند. جذب معلم در مدارس غیرانتفاعی کاملا جدا از سازوکار استخدام دولتی است و شرایط ویژه خود را دارد.
نحوه ورود به تدریس در مدارس غیرانتفاعی: هر مدرسه یا موسسه آموزشی غیردولتی به صورت مستقل اقدام به جذب و استخدام دبیران و آموزگاران می‌کند. برای معلم شدن در این مدارس، مراحل کلی زیر رایج است:
جستجوی آگهی‌ها یا مراجعه حضوری: مدارس غیردولتی معمولا در اواخر تابستان یا طی سال تحصیلی، در صورت نیاز به معلم، آگهی استخدام منتشر می‌کنند. این آگهی‌ها ممکن است در سایت مدرسه، شبکه‌های اجتماعی، یا سامانه‌های کاریابی درج شود. همچنین داوطلبان می‌توانند مستقیما به مدارس شناخته‌شده در شهر خود مراجعه کرده و رزومه ارائه دهند.
شرایط مورد نظر مدارس: به طور معمول مدارس غیردولتی مدرک تحصیلی مرتبط با رشته تدریس را طلب می‌کنند (حداقل لیسانس). سابقه تدریس یا گذراندن دوره‌های تربیت معلم (مانند داشتن گواهینامه آموزشی از سازمان‌های مربوطه) می‌تواند امتیاز مثبت باشد. برخی مدارس معتبر ممکن است معدل دانشگاهی یا حتی رتبه کنکور داوطلب را مدنظر قرار دهند. توانایی‌های فردی مانند فن بیان، توان اداره کلاس، آشنایی با روش‌های نوین آموزشی و روابط اجتماعی قوی نیز توسط مدیران مدارس ارزیابی می‌شود.
مصاحبه و تدریس آزمایشی: معمولا داوطلبان پس از بررسی رزومه به یک مصاحبه حضوری دعوت می‌شوند. در این مصاحبه مدیر مدرسه یا گروه آموزشی مربوطه سوالاتی پیرامون سوابق، دانش تخصصی و انگیزه فرد می‌پرسند. در بسیاری از مدارس، از معلم آینده خواسته می‌شود یک جلسه تدریس آزمایشی برای یکی از کلاس‌ها یا برای تیم ارزیابی اجرا کند تا مهارت‌های تدریس او سنجیده شود. پذیرش نهایی بر اساس عملکرد در این مراحل است.
قرارداد کاری: در صورت پذیرش، معلم با مدرسه قرارداد کاری منعقد می‌کند. این قرارداد تابع قانون کار است (نه لزوما استخدام رسمی دولتی) و می‌تواند یک‌ساله یا دو‌ساله باشد و قابل تمدید. شرایط حقوق، مزایا، ساعات کاری و وظایف در قرارداد ذکر می‌شود.
مزایا و معایب تدریس در مدارس غیردولتی: تدریس در بخش خصوصی آموزش مزایا و چالش‌های خود را دارد:
- مزایا: امکان ورود به عرصه تدریس بدون نیاز به کنکور یا آزمون استخدامی بزرگ؛ جذب سریع‌تر (می‌توان هر سال و حتی وسط سال وارد کار شد اگر مدرسه نیاز داشته باشد)؛ در برخی مدارس باکیفیت، محیط‌های آموزشی پویا و امکانات بهتری نسبت به برخی مدارس دولتی وجود دارد؛ همچنین معلمان مستعد می‌توانند با جلب رضایت اولیا و مدیران در این مدارس پیشرفت کنند و حتی به پست‌های آموزشی بالاتر در همان مجموعه برسند.
- معایب: بزرگ‌ترین مشکل، پایین‌تر بودن حقوق و عدم امنیت شغلی بلندمدت است. حقوق معلمان مدارس غیردولتی به دلیل محدودیت بودجه مدارس (وابسته به شهریه‌ها) اغلب کمتر از حقوق مصوب معلمان رسمی دولت است. بسیاری از معلمان خصوصی از نبود بیمه کامل و مزایای بازنشستگی شکایت دارند. همچنین قراردادها معمولا یک ساله بوده و تمدید آن به عملکرد معلم و تصمیم مدیریت بستگی دارد. در صورت بروز رکود اقتصادی یا کاهش ثبت‌نام دانش‌آموز، ممکن است مدرسه نیروی خود را تعدیل کند.
از نظر جایگاه شغلی در اجتماع، معلمان رسمی دولت عموما امنیت روانی بیشتری دارند؛ ولی معلمان غیردولتی باید خود را با شرایط یک نهاد خصوصی وفق دهند که گاهی سخت‌گیرانه‌تر و رقابتی‌تر است (مثلا رضایت مشتری که والدین دانش‌آموزان هستند، در بقای شغل موثر است).
فرصت استخدام رسمی: تجربه تدریس در مدارس غیرانتفاعی می‌تواند سکوی خوبی برای شرکت در آزمون‌های استخدامی آموزش و پرورش باشد. معلمی که چند سال در یک مدرسه خصوصی تدریس کرده، هنگام مصاحبه آزمون رسمی می‌تواند از تجربه خود بهره ببرد و تسلط بالاتری در ارائه مطلب داشته باشد. اما صرف سابقه تدریس خصوصی معمولا امتیاز مستقیمی در آزمون‌های دولتی ندارد (به جز برخی طرح‌های محدود که سابقه معلمان غیرانتفاعی را نیز در نظر گرفته‌اند). بنابراین، اگر هدف نهایی شما استخدام در آموزش و پرورش است، تدریس خصوصی را می‌توان راهی برای کسب تجربه و درآمد موقت در نظر گرفت، اما در کنارش باید مسیر رسمی (آزمون) را دنبال کنید.
جمع‌بندی و توصیه‌ها
جمع‌بندی: مسیر معلم شدن و استخدام در آموزش و پرورش ممکن است در نگاه اول پیچیده به نظر برسد، اما با شناخت دقیق راه‌ها و برنامه‌ریزی، قابل دست‌یابی است. دو مسیر اصلی دانشگاه فرهنگیان/رجایی و آزمون استخدامی (ماده ۲۸) راه‌های مطمئن و رسمی برای پیوستن به بدنه آموزشی کشور هستند. مسیر دانشگاه فرهنگیان مناسب افرادی است که در ابتدای راه (پس از دیپلم) قرار دارند و می‌خواهند از همان ابتدا وارد حیطه تربیت معلم شوند و یک مسیر آکادمیک چهارساله را طی کنند. مسیر آزمون استخدامی مناسب فارغ‌التحصیلانی است که ممکن است در رشته‌های دیگر درس خوانده اما علاقه‌مند به تدریس هستند یا کسانی که بنا به هر دلیل مسیر فرهنگیان برایشان میسر نشده ولی با تلاش و مطالعه می‌خواهند شانس خود را برای ورود رسمی به آموزش و پرورش امتحان کنند.
روش‌های حق‌التدریس، خرید خدمات و مدارس غیردولتی نیز اگرچه به استخدام رسمی فوری منجر نمی‌شوند، اما دریچه‌هایی به کلاس درس هستند و می‌توانند تجربه ارزشمندی فراهم کنند. خیلی از معلمان امروز، کار خود را ابتدا به صورت حق‌التدریس یا در مدارس غیردولتی آغاز کرده و سپس در فرصت مناسب جذب آموزش و پرورش شده‌اند. بنابراین این راه‌ها را نیز می‌توان به عنوان پل‌های موقت در نظر گرفت.
توصیه‌ها برای علاقمندان: در پایان، چند توصیه کاربردی برای افرادی که رویای معلم‌شدن را در سر دارند ارائه می‌کنیم:
- هدف‌گذاری و انتخاب مسیر: ابتدا مشخص کنید که در کدام مقطع زمانی قرار دارید و بهترین مسیر برای شما کدام است. اگر دانش‌آموز دبیرستانی یا کنکوری هستید، روی قبولی در دانشگاه فرهنگیان برنامه‌ریزی کنید. اگر دانشجو یا فارغ‌التحصیل هستید، مطالعه برای آزمون استخدامی را آغاز کنید. در عین حال، آماده باشید که اگر مسیر اصلی طول کشید، از مسیرهای موقت مانند تدریس در مدارس خصوصی استفاده کنید.
- افزایش دانش و مهارت تدریس: یک معلم موفق صرفا با مدرک دانشگاهی خوب نمی‌شود. سعی کنید مهارت‌های تدریس، مدیریت کلاس، فن بیان، کار با کودکان/نوجوانان و دانش روانشناسی تربیتی خود را تقویت کنید. این مهارت‌ها هم در مصاحبه‌های استخدامی به کمک شما می‌آید و هم در آینده شغلی‌تان باعث تمایز خواهد شد. شرکت در کارگاه‌های تربیت معلم، دوره‌های آموزشی آنلاین، یا حتی تدریس خصوصی می‌تواند مفید باشد.
- مطالعه منابع و نمونه سوالات آزمون‌ها: اگر قصد شرکت در آزمون استخدامی دارید، از ماه‌ها قبل مطالعه منابع عمومی و تخصصی را آغاز کنید. منابع پیشنهادی در دفترچه آزمون ذکر می‌شود. همچنین مطالعه نمونه‌سوالات سال‌های قبل و آزمون‌های دستگاه‌های اجرایی می‌تواند شما را با سبک سوالات آشنا کند.
- صبوری و پشتکار: فرآیند استخدام در آموزش و پرورش ممکن است زمان‌بر باشد. از لحظه برنامه‌ریزی تا قبولی و طی مراحل گزینش، باید صبور و باانگیزه باشید. حتی اگر در اولین تلاش موفق نشدید، با پشتکار ادامه دهید. خیلی از معلمان فعلی ممکن است یک‌بار در آزمون یا مصاحبه رد شده باشند ولی با تلاش مجدد اکنون در این شغل مشغولند.
- به‌روز بودن و پیگیری اخبار: مقررات و ظرفیت‌های استخدامی آموزش و پرورش ممکن است هر سال دستخوش تغییر شود. سن پذیرش، منابع آزمون، سهمیه‌ها، همه و همه متغیرند. بنابراین همیشه آخرین اطلاعیه‌ها را از منابع رسمی (سایت وزارت آموزش و پرورش، سازمان سنجش، خبرگزاری‌های معتبر) پیگیری کنید تا چیزی را از قلم نیندازید.
در پایان، معلمی صرفا یک شغل نیست بلکه یک رسالت است. اگر واقعا به تدریس عشق می‌ورزید و دغدغه تعلیم و تربیت دارید، با وجود چالش‌ها و دشواری‌های مسیر، این حرفه می‌تواند بسیار رضایت‌بخش باشد. امیدواریم این راهنمای جامع توانسته باشد به پرسش شما در مورد چگونگی معلم شدن و استخدام در آموزش و پرورش پاسخ دقیق و مفصلی بدهد. اکنون با آگاهی از مسیرهای پیش‌رو، می‌توانید برنامه زندگی حرفه‌ای خود را ترسیم کنید و گام در راه معلم‌شدن بگذارید. موفق باشید!
